OM MAKT OG MEDISIN MED UTGANGSPUNKT I PIERRE BOURDIEU SIN SOSIOLOGI
Johannes Hjellbrekke, Sosiologisk institutt, Universitetet i Bergen
Innleiing[1]
I ei klassisk drøfting av omgrepa ’makt’ og 'herredømme' presiserer den tyske sosiologen Max Weber (1864-1920) ein føresetnad som gjennomsyrar dei fleste av arbeida hans: “Sant nok er ikke alle sosiale relasjoner herskeforhold. Men i de fleste former for sosialt samkvem, selv der hvor man ikke straks tenker på det, spiller nok herredømme en viktig rolle. [...] På alle områder av det sosiale samkvem gjør herredømmets strukturer seg meget sterkt gjeldende” (Weber 1971:73). Den same føresetnaden kan ein seie at arbeida til den franske sosiologen Pierre Bourdieu (1930-2002) kviler på.
Ei samanliknande drøfting av teoriane til Bourdieu og Weber fell langt utanfor rammene for denne artikkelen, men den forma for makt som Bourdieu særleg er vorten kjend for å ha sett på den samfunnsvitskaplege dagsordenen, er framfor alt den symbolske makta. Bourdieu omgrepsfestar denne som “den usynlege makta som berre kan verte utøvd med samtykke frå dei som ikkje ynskjer å vite at dei vert utsette eller gjenstand for denne forma for makt, eller at dei sjølve er utøvar av den” (Bourdieu 1991:164). Grunntanken i denne tilnærminga er at ein også i symbolske system, som er instrument for kunnskap og kommunikasjon, finn strukturar som gjer det mogleg å utøve makt. Symbolsk makt omhandlar slik også makta til å “tvinge gjennom” bruken av bestemte klassifikasjonssystem og persepsjonskategoriar i høve til den sosiale røyndomen. Kampen om den symbolske makta vert slik sett også ein kamp om kva oppfatningar av den sosiale verda som skal vere dei gjeldande. Kva er t.d. høgverdige og lågverdige eigenskapar? Kva former for kunnskapar og dugleikar er verdfulle og kva former er det ikkje? Kva områder, t.d. innan for helsevesenet, er heva over diskusjon, og kva områder er det ikkje?
I det følgjande skal eg søkje å klargjere dette ved først å gje ein generell presentasjon av Pierre Bourdieu sin sosiologi om praksisar og om etablering, transformasjon og reproduksjon av maktrelasjonar. Dette vil ta form av ein generell gjennomgang av grunnomgrepa, grunnstrukturen og nokre av dei vitskapsteoretiske føresetnadene denne teorien kviler på. Deretter skal problemstillinga om korleis ei Bourdieu-inspirert tilnærming kan bidra til å kaste lys over temaet for denne rapporten - Makt og medisin – drøftast i større breidde.[2]
Den første problemstillinga omhandlar det vi laust kan omtale som profesjonsinterne stridar om makt, t.d. i form av konfliktar om kva som bør/ikkje bør vere satsingsområder, stridar om status innad i profesjonen, mv. Samstundes er denne problematikken nært knytt opp til, og kan derfor ikkje handsamast i isolasjon frå konstitueringa av medisin som vitskap, og med det også medisin sin posisjon i akademiske feltet. Dette er også avgjerande for at vi skal kunne gripe danninga av strukturar i det som nedanfor vil bli omtalt som ein “medisinarhabitus”.
Den andre problemstillinga vil omhandle medisin sin posisjon i det norske politiske feltet. Gjev det tildømes meining å skilje ut helsepolitikk som eige politisk delfelt? Kor sterk posisjon har i så fall dette delfeltet i det meir generelle felthierarkiet som tilsaman utgjer det vi kan omtale som eit politisk felt?
Den tredje problemstillinga vil omhandle pasient-lækjar relasjonen, der det sentrale spørsmålet vil vere om denne let seg analysere som ein potensiell symbolsk valdsrelasjon. Endeleg vil spørsmålet om vi i dag også er vitne til ei delvis forvitring av denne relasjonen, med ei potensielt svekka medisinsk profesjonsmakt som resultat, bli kort drøfta.
Alle desse problemstillingane er motiverte utfrå spørsmålet om i kva grad, eller snarare under kva føresetnader medisinar-praksisar let seg analysere i felt-termar, dvs. som praksisar på arenaer der det strides om ulike typar makt og kapital.
Grunnomgrep og grunnstruktur i Pierre Bourdieu sin sosiologi om makt og sosiale praksisar
Trass i klare likskapar mellom Weber og Bourdieu, står den sistnemnde med sin teori om praksis og om makt i ein noko anna metodologisk og vitskapsteoretisk posisjon enn det Weber gjorde. Eit sentralt utgangspunkt for Bourdieu er ambisjonen om å overvinne dei klassiske motsetnadene som har prega sosiologifaget sidan det vart etablert som vitskapleg disiplin i åra 1890-1920. To slike dualismar som må overvinnast meiner Bourdieu vi finn i det mykje nytta skiljet mellom aktørforklaringar og strukturforklaringar, og som har eit metodologisk motsvar i det vi omtaler som metodologisk individualisme og metodologisk kollektivisme: skal einskildindividet sine handlingar eller sosiale strukturar gjevast førsterang i forklaringar av sosiale fenomen? For Bourdieu utgjer denne typen polaritetar det den franske vitskapsfilosofen og -historikaren Gaston Bachelard har omgrepsfesta som epistemologiske stengsler: ei føreåtforståing av analyseobjektet som hindrar oss i å stille meir presise spørsmål, og med det også frå å vinne vitskaplege kunnskap om fenomenet vi er ute etter å studere. No er det ikkje gjeve at Bachelard sitt omgrep, utvikla i høve til studiar av naturvitskapane si historie, utan vidare let seg overføre til samfunnsvitskapane. Men Bourdieu sitt argument er at denne måten å omgrepsfeste og å nærme seg sosiale fenomen på, vert ein refleksjon av alminnelege oppfatningar av samfunnet som hindrar oss frå å analysere fenomen som eit sett prosessar og relasjonar. Samstundes, eller nettopp fordi dei er slike speglingar, er også slike omgrepsfestingar av sosiale fenomen svært eigna til å vekkje til live politiske (som liberalisme vs. kommunisme) og sosiale motsetnader, og som derfor også skadar sosiologien som vitskap (Bourdieu og Wacquant 1993). Det ein istaden bør utvikle, er ein metodologisk relasjonisme; ein metodologi som tvingar forskaren til å setje søkjelyset på eigenskapar ved relasjonane mellom to einingar, og ikkje på eigenskapar ved einingane som sådan.[3]
Bourdieu har sjølv formalisert praksisteorien sin som følgjer: [(habitus)(kapital)] + felt = Praksis (Bourdieu 1979). Men denne formelen må ikkje forståast som eit forsøk på ei prediksjonsforklaring av sosiale handlingsmønster. Utgangspunktet er at sosiale praksisar er å forstå som utkomet av ein dialektikk mellom to typar historie, den objektiverte historia og den kroppsleggjorde historia, eller mellom to typar strukturar; sosiale strukturar og mentale strukturar. Kva meiner ein så med dette?
Startar ein med det Bourdieu omtaler som objektivert historie eller sosiale strukturar, er dette i første omgang knytt opp til omgrepa kapital og felt. Bourdieu opererer med ulike former for kapital, som kvar har særeigne trekk som gjer at dei ikkje kan reduserast til dei andre kapitalformene. Dei vanlegast kapitaltypane er økonomisk kapital, kulturell kapital, sosial kapital, politisk kapital og symbolsk kapital, og desse kan investerast i stridar om ulike former for makt. Alt etter kva type makt det er striden omhandlar, vil dei ulike kapitaltypane også ha ulik verdi. I denne teorien er derfor dei ulike kapitaltypane også tilordna ulike strukturerande kapasitetar med omsyn til den innverknaden dei kan få for utfallet av stridane. Samstundes tek det tid å akkumulere kapital, og kapital har ein potensiell kapasitet til å skape profitt, og over tid anten å verte reprodusert eller å auke i omfang, gjeve at den vert investert på dei “rette” måtane.
Økonomisk kapital er den kapitaltypen vi kanskje er best kjende med frå før. Dette vert målt i form av pengar, som t.d. inntekts- og formuesforhold, og også i høve til verdien på materielle investeringsobjekt som hus, bilar, båtar, fritidseigedomar mm. Alt dette er indikatorar som fortel oss noko om ein person sitt volum av materiell eller økonomisk kapital.
Kulturell kapital inntek tre ulike former: den institusjonaliserte, den objektiverte og den kroppsleggjorde, og desse er innbyrdes relaterte til kvarandre. I kortversjon kan vi seie at kroppsleggjord kulturell kapital er å forstå som langvarige disposisjonar ved kropp og sjel, som t.d. disposisjonen i retning av å skaffe seg ei høgare utdanning. Vidare kan det som ofte vert omtala som ’dannelse’ vera ei slik form for kulturell kapital, noko vi skal komme attende til i drøftinga av omgrepet habitus. I si objektiverte form er kulturell kapital operasjonalisert i form av gjenstandar som vert tilskriven ein bestemt verdi som ikkje let seg redusere til, og derfor heller ikkje er identisk med, den økonomiske verdien til det gjevne objektet. Dette kan t.d. vere boksamlingar, ymse kunstverk, musikkinstrument, veteranbilar, antikvariske objekt og liknande gjenstandar. Men det at ein har ei tilbøyelegheit til å skaffe seg slike objekt, heng saman med kva disposisjonar ein har kroppsleggjort. Endeleg kan institusjonalisert kulturell kapital operasjonaliserast som dei formene for kulturell kapital som også nyt godt av tyngda til dei institusjonane som er distributørar av kapitaltypen. Eit typisk døme er i så måte akademisk kapital. Dei utdanningspapira ein er innehavarar av, og som vitskapleg tilsette ved universitet og høgskular også er med på å tildele andre, nyt samstundes godt av ein institusjonell “backing” og kan også omsetjast på arbeidsmarknaden. Med det kan dei også konverterast, men ikkje reduserast, til økonomisk kapital aleine. Og sjølv om kvalifikasjonane ved avlagt embetseksamen formelt sett er dei same, vil ein ofte også finne statushierarki med omsyn til kvar ein har dei gode og dei mindre gode utdanningane. I tillegg vil det ofte også hefte andre kvalitetar ved det å inneha ei høgare utdanning frå ein bestemt institusjon.
Dette fører oss over til det Bourdieu omgrepsfestar som sosial kapital: aggregerte eller potensielle ressursar som er knytte til medlemskap i eit nettverk av meir varig karakter og til medlemskap i grupper, og der dette medlemskapet gjev ein tilgang andre kapitaltypar som ikkje-medlemer ikkje har tilgang til, og følgjeleg heller ikkje kan mobilisere i stridar om makt. Volumet av sosial kapital vert slik også avhengig av omfanget av og/eller kvaliteten til dei nettverka ein er inne i, og gruppene ein er medlem av. Men kapitaltypen let seg ikkje redusere til nettverkskontaktar aleine. Bourdieu vektlegg også tidsaspektet, og at slike kontaktar har ein tendens til å gå i arv frå ein generasjon til den neste. Av den grunn vil det å inneha eit kjent familienamn, det å vere utdanna frå ein eliteinstitusjon eller det å ha vore medlem av ein bestemt foreining, kunne fungere på liknande måtar: nokre dører vil lettare verte åpna, medan andre kan vere permanent stengde. Det det primært er snakk om, er altså varige inkluderande og ekskluderande nettverk av kjenningar og av anerkjenning. I forlenginga av dette kan vi seie at ’politisk kapital’ er ei særeigen form for sosial kapital som er knytt opp til politisk deltaking, og er med andre ord knytt til det å stå i posisjonar i det politiske feltet. Ein indikasjon på at sosial kapital er sentral innanfor denne arenaen, vil vere om ein finn klare tendensar til etablering og reproduksjon av ein spesifikk politisk elite både innad i og mellom ulike generasjonar i politisk parti og i andre politiske organisasjonar. Fører vi dette eitt steg vidare, kan vi peike på AUF sin leir på Utøya som ein av dei viktige arenaene for etableringa av slike former for kapital. Dette har vore ein arena der kontaktar kunne knyttast til sentrale partifunksjonærar, noverande og framtidige ministrar og stortingsrepresentantar, og der vennskap, uvennskap og romantiske relasjonar vert etablerte. På eit seinare tidspunkt vil denne kapitalen kunne “vekslast inn”, ikkje berre i politiske posisjonar, men også i relativt godt lønna posisjonar i næringsliv, forvaltning og “den ytre etat” generelt. Slike tendensar til hopningseffektar i distribusjonen av kapitaltypar har òg vorte omtalt som Matteuseffekten: “Thi hver den som har, han skal gives, og han skal have overflod, men den som ikke har, fra ham skal tages endog det han har.”
Den symbolske kapitalen vert imidlertid definert noko annleis. Dette er ikkje ein kapitaltype som eksisterer separat frå dei øvrige, men er snarare å forstå som ein (potensiell) ekstra dimensjon ved desse dersom dei vert miskjende som kapital (Bourdieu 1999:251). Kapitaltypane, og dei relasjonane dei inngår i, vert ikkje oppfatta som kapital og kapitalrelasjonar, og derfor framstår også det som er ein maktrelasjon, med over- og underordningsforhold, ikkje som ein maktrelasjon, men snarare som noko ynskt. Symbolsk kapital “eksisterer kun i og gjennom anseelse, anerkjennelse, tro, tillit og ry hos andre mennesker” (Bourdieu 1999:173). Ved ikkje å stille spørsmål ved maktstrukturane som ligg til grunn for relasjonen, verkar den underordna til å oppretthalde sin eigen posisjon. Snarare har agentane ein disposisjon til å ta dei for gjevne, noko som også betyr at dei ikkje, eller ikkje utan å måtte utfordre strukturane i sin eigen habitus, er i stand til å stille spørsmål ved desse aspekta ved relasjonane dei er innvevde i. Desse strukturane er altså av ein karakter som gjer at agentane anten ikkje kan, eller så har store vanskar med å stille ved dei: strukturane, verknadene av dei og dei relasjonane som er tufta på dei, vert snarare tekne for gjevne som noko “naturleg”. Bourdieu (1977) nyttar her skiljet mellom 'hexa' – “universe of discourse” - og 'doxa' – “universe of the undisputed” – for ytterlegare å understreke dette poenget.
Med det er vi over på det andre av hovudomgrepa til Bourdieu: ’habitus’. Ein rett fram og kortfatta definisjon av dette omgrepet er at det er eit strukturert og strukturerande skjema for persepsjon, tenkning og handling. Går vi til den latinske rota av ordet, ’habere’, så vert det omsett med “å eige, forholde seg”. Bokmålsordboka definerer det vidare som ein person sitt preg, “beskaffenheit” eller tilstand. Spørsmålet vi så må stille er korleis dette preget, denne tilstanden, eller dette skjemaet for persepsjon, tenkning og handling vert etablert? Det enkle svaret er at det vert til gjennom ei delvis kroppsleggjering av sosiale strukturar, og transformasjon av desse til eit sett relativt stabile mentale strukturar. Grunntanken er at personar som over tid står i like eller likearta posisjonar i det Bourdieu omtalar som ’felt’ eller ’sosialt rom’, ofte også vil framstå med eller over tid utvikle systematiske likskapar med omsyn til strukturane i sine habitusar. Det at dei har hatt relativt sett likearta baner verkar også til å skape fellestrekk både i deira persepsjon av og i måtar å klassifisere omverda på. I neste omgang verkar deira habitusar slik også til å generere praksisformer som liknar ein annan. Omgrepet vert slik tilordna status både som eit formande og som eit formidlande ledd mellom handling og struktur, og verkar derfor både som ein strukturert og som ein strukturerande handlingsmekanisme. Dette vert samstundes eit springande punkt i Bourdieu sin praksisteori, for skal målsetjinga om å overvinne skillet mellom handling og struktur, metodologisk individualisme og metodologisk kollektivisme, kunne realiserast innanfor rammene av denne teorien, må Bourdieu sin argumentasjon for at omgrepet faktisk er i stand til å innta denne funksjonen vere truverdig. Det rår det ikkje semje om blant sosiologane.
Men teorien postulerer at vi vil finne ein samvariasjon mellom sosiale strukturar og dei posisjonane som let seg lokalisere i desse, og dei mentale strukturane til dei personane som står i desse posisjonane. Ein habitus er altså det Bourdieu omtaler som kroppsleggjorte strukturar. Det det i så måte er snakk om, er korleis den kunnskapen ein over tid har tileigna seg “set seg” i kroppen og derfor vert teken for gjeven, også kjem til uttrykk gjennom klassifikasjonsskjemaer og i sosiale praksisformer, gjerne med eit klart preg av røynsletufta intuisjon.
Eit eksempel (som ikkje er tufta på eigne empiriske studiar) vil vonaleg klargjere dette utan å gjere vald på empirien. Gjennom medisinarstudiet tileignar studentane seg eit sett grunnleggande klassifikasjonsskjemaer som dei nyttar for å kunne skille både mellom det sjuke og det friske, og også mellom ulike typar sjukdom. For studentane er det å innarbeide dette skjemaet både ein tid- og arbeidskrevjande prosess. Samstundes er dette skjemaet noko av det som er særeige for medisinarposisjonen i dei sosiale strukturane den kan lokaliserast i. Dette kunnskapsregisteret må den komande medisinaren ta i bruk, og etterkvart som vedkomande gjer seg røynsler, vil han/ho raskare kunne stille ein diagnose, t.d. gjennom å observere og samhandle med pasienten i ein konsultasjon. Er ein komen så langt at ein er ekspert på sitt fagfelt, vil ein også kunne ta i bruk intuisjonen på heilt andre måtar enn det ein kunne gjere når ein var turnuskandidat eller relativt nyutdanna allmennpraktikar: kunnskapen sit så til dei grader i kroppen på ein, at ein ikkje lenger treng reflektere over den når ein gjennomfører ein medisinsk konsultasjon. I ein viss forstand kan vi derfor seie at kunnskapen er “gløymd” – men likefullt aktiv.
Det er viktig å påpeike at ein habitus ikkje er ei mekanisk spegling av dei sosiale strukturane, men at desse mentale strukturane står i eit dialektisk forhold til sosiale strukturane. Strukturane i ein habitus let seg endre. Samstundes er heller ikkje klassifikasjonar definitive, eller uavhengige av tid og rom, slik oppfatningar av kva som er og ikkje er sjukdom, årsakene til sjukdomen, diagnosen ein bør stille og kuren ein bør foreskrive, har endra seg over tid. T.d. er det så seint som i 1948 at ein får den første internasjonale klassifikasjonsstandarden av sjukdomar. Ein utelukkar altså ikkje handlingskreativitet, røynsletufta intuisjon og endring innanfor rammene av denne teorien. Problemet er snarare korleis ein kan få eit grep om på kva måtar det knyter seg ulike typar handlingskreativitetar, og med det også kapasitet for å generere strukturelle endringar, til ulike habitusar. Men samstundes er ikkje alle handlingsutfall like sannsynlege, og forsøk på t.d. å endre, utvide eller avvikle eksisterande klassifikasjonar vil ofte også medføre konfliktar mellom ulike agentar: Skal ein t.d. gjeven tilstand, som det å vere 'utbrend', kallast ’sjukdom’, med dei administrative, økonomiske og forskningpolitiske konsekvensane det kan få? Kan vi i så måte finne klare opposisjonar mellom ulike posisjonar i høve til kven som er forkjemparar for ei endring og kven som er talsmenn for status quo i høve til eksisterande klassifikasjonar?
Med å reise denne problemstillinga har vi samstundes kome fram til feltomgrepet. Fram gjennom åra har Bourdieu definert dette på ei rekkje overlappande måtar (sjå Lahire 1999). For det første må det vere strid mellom agentar som står i ulike posisjonar, og ein sentral del av striden omhandlar tileigninga og/eller distribusjonen av kapital mellom ulike typar av agentar. Samstundes må det påpeikast at motsetnadene ikkje må kunne reduserast til økonomiske motiv aleine. Feltet må vidare kunne objektiverast som eit system eller eit rom av strukturerte opposisjonar mellom posisjonar, og det er den ulike distribusjonen av kapital som fastlegg strukturen i feltet. Til kvar feltposisjon svarar vidare ein feltspesifikk habitus, og kun dei som har kroppsleggjort denne, er i stand til å tru på, og delta i striden som held feltet verksamt. Feltstrukturen er vidare eit produkt av tidlegare stridar, dvs. historia til feltet, og ulik distribusjon av kapital gjer vidare at ein finn dominerande og dominante posisjonar i feltet. Som dette også tilseier, er det ikkje gjeve at alle fenomen let seg analysere som felt.
Det denne teorien primært har som sitt studieobjekt er altså arenaer med innslag av over- og underordning. Alt etter kva makt dei ulike posisjonane innehar, og vi vil ofte også finne eit skille mellom ortodoksi og heterodoksi som samvarierer i høve til dette: nokre agentar er i favør av status quo, medan andre er i favør av endring. Strategiane til ulike agentar let seg vidare kun forstå om dei vert relaterte til posisjonar i feltet, men agentane har som minste fellesnemnar ei gjensidig interesse av at feltet eksisterer, og finn det derfor også verdt å delta i stridane. Vidare er det eit viktig kriterium at eit kvart felt har spesifikke reglar, eller ein feltautonomi, som gjer at logikken som gjennomsyrar eit felt ikkje direkte kan overførast til eit anna felt. Dette gjer vidare at ein ikkje kan utelukke at ein framfor å tilskrive ein sosial arena feltstatus, snarare bør analysere denne som eit delfelt. Innanfor det politiske feltet kan ein t.d. skilje ut ulike delfelt, alt etter kva saksområde som vert gjort til studieobjekt, som t.d. helsepolitikk, miljøpolitikk, finanspolitikk og utdannings- og forskningspolitikk. Desse vil stå i relasjon til kvarandre, og med det også til logikken i det overordna politiske feltet. Avhengig av kor betydningsfulle dei ulike delfelta er for logikken i det sistnemnde, vil dei også kunne plasserast i eit internt hierarki av delfelta som tilsaman dannar det politiske feltet. I forlenginga av vil konfliktar eller stridar i andre felt også kunne ha “sideeffektar” som gjer dei relevante for analysen av tilstøytande felt. Endeleg utgjer feltet eit mikrokosmos i det makrokosmos som det globale (nasjonale) sosiale rommet konstituerer.
Kort oppsummert er eit 'sosialt rom' ein teoretisk vekta syntese av dei mest sentrale felta med omsyn til distribusjonen av kapital, makt og ressursar i eit gjeve samfunn. Ein slik syntese kan enno ikkje seiast å vere gjennomført utfrå analysar av data frå nasjonalt nivå i Norge,[4] men ein multippel korrespondanseanalyse av seks kapitalindikerande variablar[5], gjev oss eit sterkt forenkla inntrykk av korleis dette rommet artar seg i Noreg (sjå fig.1). Denne analyseteknikken søkjer å synleggjere kva opposisjonar som er dei mest framtredande i ei datamengde, og plasserer dei einskilde variabelkategoriane i høve til kvarandre utfrå kva profilar som er mest like eller ulike når ein kryssar variablane mot ein annan. Dette søkjer ein så å gje eit romleg uttrykk for. Individ og variabelkategoriar som har relativt sett like profilar på tvers av dei analyserte variablane, vert plasserte nær ein annan i rommet. Dei som har relativt sett ulike profilar vert følgjeleg plasserte i distanse frå ein annan i det same rommet. Kartet og aksane vert så tolka utfrå kva kategoriar som yter dei sterkaste bidraga til dei aksane som best er i stand til å skildre motsetnadene i materialet.[6]
(Illustrasjon mangler)
Den første, horisontale dimensjonen i figur 1 kan tolkast som ein volumakse med omsyn til kapital. Området til høgre er det mest kapitalsterke, medan området til venstre er det mest kapitalsvake: alle kategoriar som indikerer høgare utdanning (t.d. Univ 5år+) og høge inntekter (t.d. 400'-499' og 500'+), er lokaliserte i dei to høgre kvadrantane. Den vertikale dimensjonen plasserere yrker innan offentleg sektor, fleire kvinner enn menn, og også personar med ei overvekt av akademisk (kulturell) kapital i høve til økonomisk kapital i dei to øvre kvadrantane i figur 1: alle inntektskategoriar som indikerer ei høg samla personleg inntekt (t.d. 500'+), og også høge samla husstandsinntekter (ikkje viste i figuren) er lokaliserte i kvadranten nede til høgre.[7] Yrker i privat sektor, posisjonar med ei overvekt av økonomisk kapital i høve til akademisk (kulturell) kapital, og også fleire menn enn kvinner, er å finne i dei to nedre kvadrantane.
Det mest kapitalsterke området, dvs. dei to kvadrantane heilt til høgre i figur 1, er i denne samanhengen av særleg stor interesse. Som det går fram av figuren (sjå punktet “Medisinsk profesjon”), er dette også det området der personar som arbeider i medisinske profesjonar er lokaliserte. Bourdieu omtalar dette som eit “maktfelt”: ein arena der agentar i tunge feltposisjonar møtest, eller vert konfronterte med kvarandre i stridar om reproduksjonen eller transformasjonen av maktrelasjonane innan og mellom dei ulike felta. Stridar som kan lokaliserast i maktfeltet er derfor også stridar om maktrelasjonar mellom dei ulike felta, og med det også om dei ulike felta sin relative autonomi, og dei ulike kapitaltypane sin verdi. Skal t.d. ein strid om i kva grad dei framtidige satsingsområda innan medisinsk forskning verte fastsette av forskarane sjølve, og slik også verte sterkt prega av utfallet av konfliktar i det vitskaplege feltet? Eller utfrå politisk bestemt behov, rammevilkår og prioriteringar, mao. fastsette ut frå utfallet av politiske konfliktar? Eller av kva dei store farmasøytiske selskapa meiner det er mogleg å tene pengar på, mao. av utfallet av stridar i det økonomiske feltet? Historiske stridar om sjukehusetableringar kan tene som nok eit døme: skal regionalpolitiske omsyn stå over dei helsepolitiske? Retten til å framstille offisielle synspunkt i ei bestemt sak som også omhandlar medisinske problemstillingar vert i så måte av stor betydning.
I ein analyse av den siste problemstillinga er nettopp den symbolske makta av særleg betydning, og for Bourdieu er det eit viktig moment at slik stridar heng saman med dei posisjonane ein står i det sosiale rommet: “The different classes and class fractions are engaged in a symbolic struggle properly speaking, one aimed at imposing the definition of the social world that is best suited to their interests (Bourdieu 1991:167). Som Lennart Rosenlund (2000) sine analysar av data frå Stavanger viser, finn ein klare dømer på slike samanhengar også i Noreg: Aktørar sine persepsjonar av kva som er "høgverdig" og "lågverdig" musikk og målarkunst, deira kunnskapar om klassisk musikk, disiposisjonar til å gå på klassiske konsertar og kunstmuseum, interesse for litteratur og politikk, preferansar i høve til restaurantar, møblar og heimeinnreiing generelt, utstyrsnivå i heimen, hårfrisyre, klesdrakt, radiolyttarvanar og også matpreferansar, viser seg å henge saman med kvar ein er lokalisert i det sosiale rommet. Vi finn altså samvariasjon mellom strukturane i rommet av livsstilar og i det sosiale rommet. Dette kan i første omgang verke trivielt, men kort oppsummert (og med overhengande risiko for å overforenkle) postulerer teorien at dei ulike symbola får “nyte godt” av kapitalvolumet og kapitaltypane til dei aktørane som “eig” symbolet, eller som er dei typiske utøvarane av bestemte praksisformer, og at det som i utgangspunkt er vilkårlege skilleliner slik også inngår i reproduksjonen av sosial ulikskap og i symbolske stridar om “god” eller “dårleg” smak. Samstundes må det framhevast at vi ikkje har med statiske storleikar å gjere: mobiltelefonen gjekk i løpet av svært kort tid frå å vere eit statussymbol til tildels å bli oppfatta som vulgær. Frå ein gong å ha vore ein overklassesport, har boksing i USA vorte ein sport for den farga underklassen.
Spørsmålet er så kva dette teoretiske rammeverket har å tilføre i ein analyse av makt og medisin. Kan ein t.d. identifisere eit eige medisinarfelt og strukturar i habitusar som er særeigne for medisinarar? Svaret på det spørsmålet er ikkje gjeve, og er avhengig av at ein kan gjennomføre empiriske undersøkingar som kan klargjere om dei naudsynte føresetnadene for å trekke ein slik konklusjon vert innfridde. Nedanfor vil nokre av dei problemstillingane slike undersøkingar må omhandle dersom ein tek feste i Bourdieu sin praksisteori, bli utlagde.
Konstitueringa av eit medisinarfelt og av strukturar i ein medisinar habitus – og stridar om medisin sin posisjon i det vitskaplege feltet
For det første må ein søkje å konstruere det vi i første omgang noko laust kan omtale som eit særeeige medisinarfelt, med eit sett korresponderande habitusar til dei polaritetane ein måtte finne organiserer dette feltet. Samstundes er det ikkje utan vidare gjeve at det å konstruerere eit eige medisinarfelt er ein tilstrekkeleg analytisk strategi for å finne svar på dette. Gjeve medisinarposisjonen si historie, kan det også vere slik at medisinarane samstundes bør lokaliserast i posisjonar som er heimehøyrande i andre felt, som t.d. det vitskaplege og/eller det politiske feltet, og at det vi har med å gjere eit fenomen som best let seg forstå som eit delfelt som på ei og same tid er underlagt og/eller slitest mellom tildels motstridande feltlogikkar. Ideelt sett bør analysen samstundes omfatte ei drøfting av 'medisin' sin posisjon i det vitskaplege og politiske feltet. Men uansett er det klart at ei tilnærming til desse problemstillingane krev at ein går historisk tilverks.
Samanlikna med mange andre vitskapar, har medisin ei svært lang faghistorie som minst går attende til antikken.[8] Ved universiteta i Paris og Bologna finn ein medisinske fakultet, og i Montpellier eit eige medisinsk universitet (og alle tre hadde særeigne profilar i undervisninga) så langt tilbake som i høgmellomalderen (Yvorel 1994; Charle og Verger 1994).
Utfrå Georges Canguilhem (1943) sin studie “Le normal et le patologique” er det likevel grunn til å hevde at konstitueringa av moderne medisin som ein distinkt vitskap er sterkt knytt til konstitueringa av ein moderne naturvitskap, tufta på ein eksperimentell metodologi, og med sterke innslag av kvantifisering og av statistisk analyse av datamengder[9]. Den franske vitskapshistorikaren Jean Pierre Peter (Yvorel 1994), hevdar vidare at det først er i det 18. og 19. århundreet at “den medisinske makta” vert stadfesta og sikra. Ein viktig grunnstein er i så måte etableringa av det moderne sjukehuset, ein prosess som Michel Foucault har analysert inngåande (Foucault 1963). Med omsyn til danninga av strukturar i ein medisinar-habitus er det grunn til å tru at desse prosessane òg medførte endra former for innlæring av eit skjema for å kunne skilje det normale frå det patologiske, og også i endring av eksisterande og oppretting, innlæring og bruk av nye medisinske klassifikasjonssystem. Samstundes vart oppfatninga av kva sjukdom var, og årsakene til ulike sjukdomar, endra. Parallellt med denne prosessen aukar både makta og ikkje minst statusen til medisinarane. Denne hadde ikkje vore av dei høgaste.
Parallellt med dette vart statusen til folkemedisin, eller medisinsk kunnskap som tidvis kunne vere tufta på lang røynsle og truleg minst like ofte på overtru, misforståingar og mytar, og iallehøve uvitskapleg fundert, klart svekka. I nyare historie har den medisinske vitskapen òg kunne feira mange og store triumfar. Dette har ikkje berre medført tillit utanfor akademia, men også vore med på å gje medisin ein svært sterk posisjon i det vitskaplege feltet.
Historisk har ein altså fått etablert ein opposisjon mellom den folkelege medisinske og den vitskaplege medisinske kunnskapen, der den sistnemnde heilt klart er dominerande i høve til den første. Det som før var ei gjerning som primært var tufta på kroppsleggjort kulturell kapital, er ikkje berre radikalt endra. Lækjargjerninga har fått institusjonell ryggdekning i dei naturvitskaplege disiplinane ved universiteta, og samstundes i det moderne sjukehuset og i det politiske systemet. Parallellt med vitskapleggjeringa av yrket, aukar lækjarane sin status og anseelse. Dei siste 150 åra har lækjarutdanninga vore mellom dei mest prestisjefylte, og over tid truleg vore den mest prestisjefylte av alle universitets- og høgskuleutdanningar.
Dette har nok ikkje berre prega rekrutteringa til yrket, men også verka sterkt til å etablere likskapar med omsyn til baner gjennom, og røynsler gjorde i utdanningssystemet. Gjennom ein konkurranse frå gymnasnivået av rekrutterer ein frå gruppa av dei flinkaste elevane. Studiet har også ry på seg for å vere krevjande, eller sagt litt annleis: det er eit studium “for dei få utvalde”. Samstundes er rekrutteringane til så lange utdanningar generelt også klart skeivfordelte i høve til studentane sine utdanningsbakgrunnar. Sjølv utan tilgang til data om medisinarstudentane spesielt, er det lite dristig å setje fram ein hypotese om at ein utfrå deira sosiale bakgrunn oftare kan plassere lækjarstudentar i dei utdanningskapitalsterke områda av det sosiale rommet enn det ei “nøytral” fordeling skulle tilseie (sjå elles Nordli Hansen 1999; Hjellbrekke og Korsnes 2002). Vi kan vidare gå utfrå at denne forma for kulturell kapital ofte har gått i arv frå ein generasjon til den neste.
Som Lægeforeningen sine lønnsstatistikkar viser, kan lækjarlisensen også konverterast til relativt mykje økonomisk kapital. Det er få utdanningar som i snitt gjev betre avkastning enn det medisinarstudiet ser ut til å gjere (månadslønn i 2000 var i snitt 40 – 43 000 kroner). Alle desse momenta og desse historiske prosessane er det grunn til å tru har vore og framleis er viktige med omsyn til konstitueringa av det vi tentativt kan kalle ein medisinarhabitus.
Samstundes er det grunn til å tru at det innad i profesjonen rår klare forskjellar med omsyn til prestisjen som heftar ved ulike former for spesialisering. Av dei 58 spesialforeningane ein (våren 2002) finn i Den norske lægeforening er det neppe alle som har like høg status eller gjev like stor makt innad i lækjarstanden. I kva grad det er reint "objektive" medisinske kriterier som ligg til grunn for ei slik statusrangering, eller at det er medisinske eller vitskaplege kriterier aleine som er avgjerande for kva som vert og ikkje vert prioritert i forskningssamanheng, vil ein utfrå eit Bourdieu-inspirert utgangspunkt stille seg tvilande til, og søkje å problematisere gjennom ein analysen av det interne medisinske statushierarkiet. All den tid maktrelasjonar i samfunnet også kjem til uttrykk gjennom kjønnsrelasjonar, vil ein t.d. måtte spørje om forskning på typiske kvinnesjukdomar gjennomgåande har stått lågt på rangstigen i det medisinske vitskaplege hierarkiet. Eller om det å velgje å spesialisere seg på livsstilssjukdomar og belastningsskader som er typiske for dei som står i dominerte posisjonar i det sosiale rommet, mao. langt unna lækjarane og ofte også foreldra deira sine posisjonar, ikkje er ein karriereveg som gjev makt og status innad i profesjonen?
Og dersom ein finn samvariasjon mellom sosiale posisjonar og risikoen for å verte råka av eller å utvikle ulike typar sjukdomar; i kva grad heng lækjarar og lækjarstudentar sine subjektive oppfatningar med omsyn til kva det er verd å spesialisere seg innanfor saman med dei ulike sjukdomane sin “distribusjon” i høve til posisjonane i det sosiale rommet (sjå fig. 1)? Kva oppfatningar rår om kva som er “prioriterte” sjukdomar å forske på, å spesialisere seg i, kva grunnar vert gjevne for standpunkta i høve til slike oppfatningar - og rår det intern strid om dette? Er det vidare mogleg å finne ein systematikk i høve til kven som inntek dei ulike posisjonane i denne striden? Kan ein over tid finne samanhengar mellom lækjarar sin sosiale bakgrunn og kven som har søkt seg til dei ulike spesialiseringane? Og endeleg: i kva grad har ein aukande andel av kvinnelege lækjarar verka til å endre utdanningstilbod, forskningsprofilar, satsingsområder og tilflyt til ulike spesialiseringar? Eksisterande forskning på dette området tyder på at ein både finn kjønnsspesifikke skilleliner og også samanhengar mellom fars utdanningsnivå og framtidige karriereplanar (Wiers-Jenssen, Vaglum og Ekeberg 1997). Wiers-Jenssen og Aarsland (1999) finn vidare at menn oftare enn kvinner søkjer seg i retning av leiarstillingar ved sjukehus. Dette aktualiserer ytterlegare ei problemstilling.
For sjølv om det ikkje er gjeve at eit sjukehus let seg analysere som eit felt, har dette likefullt fram gjennom historia vore ein organisasjon der den hierarkiske stillingsstrukturen har vore den klart dominerande organisasjonsforma.[10] Som undervisnings- og arbeidsplass har vi med ein organisasjon å gjere som er prega av klare innslag av over- og underordning, der det tilsynelatande er lett å dele inn i dominerande og dominerte grupper, og der desse gruppene igjen har sine spesifikke historiske kjønns-, rekrutterings- og utdanningskarakteristika.[11] Også desse tilhøva må vi vektlegge i ein analyse av dei prosessane som er konstituerande for strukturane i ein særeigen medisinarhabitus, både fordi sjukehuset er ein sentral undervisnings- og praksisstad, og samstundes ein sentral arena for utøving av lækjaryrket, med den makta og instruksjonsretten dette gjev.
Både det at sjukehusa får sine løyvingar og rammevilkår fastlagde i det politiske systemet men også det at rammene for utøvinga av medisinargjerninga tildels vert politisk bestemte, t.d. i form av fastlækjarordninga, gjennom lovverk for kva ein kan og ikkje drive medisinsk forskning på, og lovverk for kor tid ein har og ikkje har rett til å tvangsbehandle ein pasient som motset seg behandling, gjer likevel at ein rein “intern” analyse vert problematisk utfrå den skisserte teoretiske tilnærminga. Spørsmålet som melder seg er om, i kva grad, eller i frå kva tidspunkt det gjev meining å omtale helsepolitikk som eit eige politisk delfelt, og på kva måtar endringar i logikken i det politiske feltet generelt også får konsekvensar for det helsepolitiske feltet spesielt.
Helsepolitikk som eit eige politisk delfelt?
Også her må ein gå historisk tilverks, for helsespørsmål har ikkje alltid vore ein del av det som har vorte oppfatta som Staten sine sentrale ansvarsområder.[12] Truleg er det først med framveksten av nasjonalstaten, der ma. helsetilstanden til dei vernepliktige soldatane kom til å verte av interesse, med opprettinga av eigne helsedepartment, helsedirektorat, innføring av elementær helseundervisning i skulen, statlege initierte kosthaldskampanjar og ikkje minst omfattande vaksinasjonsprogram av folket i den gjevne staten, at det gjev meining også å inkludere helsespørsmål i det politiske feltet. At dette feltet sin posisjon i det samla felthierarkiet også har vorte styrka, er likeeins ein sannsynleg hypotese.[13] I tillegg vil vi med stor visse finne at intensiteten i helsepolitiske stridar har variert, slik stridsemna har gjort det. Saker der koplingar mellom moralsyn og helsepolitiske spørsmål har vore tette, verkar i så måte å ha hatt eit særleg mobiliserande potensiale.[14] Å få klarlagt systematikken med omsyn til kva posisjonar ulike aktørar inntek i slike stridar, og konsekvensane dette får for utfallet av dei same stridane, vert også ein naudsynt del av analysen.
Ei anna dagsaktuell problemstilling omhandlar kva logikk som skal vere den dominerande innanfor dette politikkområdet, ettersom dette også omhandlar stridar om kvar grensene mellom dei ulike felta skal gå. Samstundes som sjukehusa vert overførte frå Fylkeskommunen til Staten, vert dei då også underlagde den same logikken og gjenstand for dei problemstillingane som ein ser at øvrige statleg eigde selskap og institusjonar må ta stilling til? Skal økonomiske faktorar vektleggast sterkare enn politiske prioriteringar? Kor sterk instruksjonsrett har Staten med omsyn til drifta i dei ulike selskapa og institusjonane den eig? Skal Staten ha rett til å setje grenser for verksemda til farmasøytiske selskap, og kvar skal i så fall desse gå? Striden om kvar grensene for Staten skal gå, som er eitt av dei sentrale stridspørsmåla i det norske politiske feltet idag, er samstundes ein strid om det politiske feltet sin autonomi andsynes andre felt. Skal t.d. logikken i det politiske feltet underkastast logikken i det økonomiske feltet – og skal dette i så fall også omfatte helsepolitiske spørsmål? I forlenginga av dette ser ein også at nye profesjonar, som t.d. økonomar og statsvitarar, gjer sitt inntog på ein arena som før var totalt dominert av lækjarane. Striden rundt spørsmålet om ein må eller ikkje må vere lækjarutdanna for å kunne leie eit sjukehus, fortel oss samstundes at noko er endra. Det at lækjarane sitt tilnærma monopol på dette området har falle, samstundes som begeistringa over ideane til den amerikanske leiarguruen Kenning og “The Kenning Principles of Management” har vore utbreidd, er neppe tilfeldig. I Bourdieuske termar vil dette kunne analyserast som eit utfall av ein svekka autonomi, ikkje berre for det helsepolitiske feltet spesielt, men også for det politiske feltet generelt (sjå elles Hjellbrekke og Osland 2000 for ei meir omfattande drøfting av desse problemstillingane).
Pasient-lege relasjonen som ein symbolsk valdsrelasjon?
Som utlagt ovanfor, er symbolsk kapital og symbolsk makt to sentrale omgrep i Bourdieu sitt teoretiske univers. Relasjonar der denne forma for makt er den dominerande, har Bourdieu ofte omtalt som symbolske valdsrelasjonar. Slike relasjonar er tufta på storleikar som tillit, plikt, ære, prestisje, anerkjenning, ry, og er kjenneteikna av at den dominerte sjølv bidreg til dominansen gjennom ikkje å kunne gjere anna enn å gje si tilslutning til dei prinsippa, klassifikasjonsskjemaene og vurderingskriteria som favoriserer den dominante i relasjonen.
Umiddelbart kan det synast nærliggande å vise til pasient-lege relasjonen som eit klassisk døme på ein symbolsk valdsrelasjon. I dei fleste tilfella vil pasienten ikkje kunne anna enn å gje si tilslutning til dei persepsjonskategoriane eller kunnskapsreiskapane som utøvaren av den symbolske makta, lækjaren, kan tilby, og som den underordna, pasienten, vanskeleg kan stille spørsmål ved. Men samstundes er det noko problematisk i ein påstand om at dette av den grunn primært er eit uttrykk for symbolsk vald, og at dette favoriserer den sterke parten - lækjaren – i relasjonen. Årsaka til det er av heller opplagd karakter: Er ein først vorten alvorleg sjuk, t.d. av diabetes eller nyresvikt, vil det å protestere mot lækjaren, gjeve at vedkomande faktisk har stilt ein korrekt diagnose, ha liten helsebringande effekt.[15] I situasjonar som dette er det tvert om gode grunnar til å hevde at den dominerte har ei eigainteresse av å verte dominert. Og paradoksalt nok: pasient-lækjar relasjonar der alvorlege psykiske lidingar tilslutt medfører tvangsinnlegging vil vere eit døme på relasjonar som ikkje kan omtalast som symbolske valdsrelasjonar. I slike tilfeller vil pasienten, som anten nektar å akseptere lækjaren sin diagnose, eller som av andre grunnar motset seg behandling, istaden kunne verte utsett for den statsgaranterte retten vedkomande måtte ha til i siste instans å utsetje pasienten for fysisk tvangsmakt. Som desse døma synleggjer, finst grenser for kor langt Bourdieu sitt rammeverk kan strekkjast. For det første vil ein relasjon sjeldan eller aldri kunne reduserast til ein symbolsk valdsrelasjon aleine. I tillegg er også slike relasjonar av refleksiv karakter, all den tid det også kviler ei plikt på lækjaren om å gjere sitt ytterste for pasienten. Likeeins er heller ikkje all maktbruk automatisk av negativ karakter.
Eit heilt anna spørsmål er om, eller på kva måtar den sosiale distansen som det ofte vil vere mellom ein lækjar og ein pasient verkar inn på interaksjonen dei imellom, og om slike aspekt i så fall kan synleggjerast dersom ein analyser relasjonen som ein symbolsk valdsrelasjon. Kan ein finne systematiske forskjellar mellom ulike grupper sine i åtferdsmønster i møtet med lækjaren? Har pasientar frå lågare sosiale lag lettare for å akseptere og å anerkjenne lækjaren sin faglege autoritet, sjølv i dei tilfella der det er stilt ein galen diagnose? Stiller pasientar frå ulike sosialgrupper ulike krav til lækjaren i ein konsultasjon? Finn ein samvariasjon mellom klager om feilbehandling og klagarane sine posisjonar i det sosiale rommet? Vidare: Møter lækjarar pasientar frå ulike sosialgrupper på ulike måtar i ein konsultasjon? Kva konsekvensar har aspekt som dette ikkje berre for lækjaren sin persepsjon av pasienten og av sjukdomssymptoma, men også for diagnosen som vert stilt, og for kvaliteten på og omfanget av den behandlinga pasienten mottek?
I forlenginga av dette vil ein fram gjennom historia også finne “lommar” av det vi noko lauseleg kan kalle motstand mot, eller mistru til skulemedisinen. Lækjarherredømet over folk si oppfatning av helse og helbred har aldri vore totalt, og trua på alternative behandlingsformer, t.d. i form av forbøn, handspålegging, inntak av askavkok mv. har alltid hatt eit visst omfang. I kva grad ein finn samanhengar mellom posisjonar i det sosiale rommet og karakteristika ved dei grupperingane av pasientar som søkjer slik alternative behandlingar, vil i så måte vere ei interessant problemstilling. Ein slik analyse vil også kunne klargjere systematiske ulikskapar med omsyn til dei ymse posisjonane si tiltru til den spesifikke kapitalen lækjarar innehar.
Endeleg kan ein spørje om ikkje det er nettopp oppfatningar av at symbolske maktaspekt har fått dominere pasient-lækjar relasjonen som har vore ei viktig drivkraft bak lovendringane mot slutten av 1990-talet, t.d. i form av ei ny Lov om pasientrettar frå 1999 (Lov 1999-07-02, nr. 63). Eit mogleg inntak til ein analyse av desse endringane, er å sjå på dette som ei utviding av grensene for hexa, “the universe of discourse”; som eit forsøk på å trengje tilbake, eller redusere, det doxiske rommet som pasient-lækjar relasjonen historisk har vore tufta på. Det vitnar i så fall om at pasient-lækjar relasjonen er ein symbolsk valdsrelasjon som er vorte utfordra – og følgjeleg har mist noko av sin status som ein symbolsk valdsrelasjon. Korleis kan slike endringar handterast innanfor rammene av den skisserte teorien?
Avslutning
Også i dette tilfellet må ein med utgangspunkt i omgrepa felt, kapital og habitus søkje å klargjere i kva grad slike endringar kan skuldast endringar i relasjonane mellom desse omgrepa, og kva mekanismar som eventuelt kan ha framskaffa desse endringane. Kan det t.d. skuldast det at det som her noko lausleg har vorte omtalt som medisinarfeltet delvis har mista sin autonomi, og i aukande grad vorte underlagd logikken som rår i andre felt? I så fall er det også ein nærliggande hypotese at makta til dei medisinske profesjonane og fagorganisasjonane deira har vorte svekka.
Dersom den siste hypotesen er truverdig, vil vi også måtte rette merksemda mot endringar i relasjonane mellom det vitskaplege feltet, det politiske feltet og det økonomiske feltet, og søkje å klargjere kva sideeffektar dette har fått for det medisinske feltet. Sagt litt annleis: Det ein må få grep om, er korleis stridar internt i maktfeltet har skipla eit tidlegare felthierarki som gjorde at det på eit gjeve tidspunkt gav meining å skilje ut eit eige medisinarfelt, med ein eigen distinkt feltlogikk, som også gav medisinarane eit tilnærma maktmonopol innanfor bestemte saksfelt.
Men ein slik analyse vil samstundes vere utsett for ein risiko som Peter Wagner (Wagner 2001:7-9) har peika på: at det ligg uuttalte omgrepsmessige koplingar mellom teoretiseringar av eit fenomen og historisiteten til det same fenomenet. Konsekvensen vert då at ein lett kan forveksle eigne forsøk på å teoretisere omkring eit fenomen med sosiohistoria til fenomenet ein studerer. Denne risikoen kan ein heller ikkje med feste i Bourdieu sin praksisteori hevde at ein har klart å gjere seg "immun" mot.
Referansar
Bernard, Claude (1878/1987): Principes de médicine expérimentale. Paris: Presses Universitaires de France.
Bourdieu, Pierre (1977): Outline of a Theory of Practice. Cambridge: Cambridge University Press.
Bourdieu, Pierre (1979): La Distinction. Paris: Le Seuil.
Bourdieu, Pierre (1991): Language and Symbolic Power. Cambridge: Polity Press.
Bourdieu, Pierre (1999): Meditasjoner. Oslo: Pax forlag.
Bourdieu, Pierre og Loïc J.D. Wacquant (1993): Den kritiske ettertanke. Oslo: Det Norske Samlaget.
Canguilhem, Georges (1943): Le normal et le pathologique. Paris: Vrin.
Charle, Christophe og Jacques Verger (1994): Histoire des universités. Paris: Presses Universitaires de France.
Elias, Norbert (1978 [1970]): What is Sociology? London: Hutchison.
Foucault, Michel (1963): Naissance de la clinique. Paris: Presses Universitaires de France.
Hjellbrekke, Johs. (1999): Innføring i korrespondanseanalyse. Bergen: Fagbokforlaget.
Hjellbrekke, Johs. og Oddgeir Osland (2000): “Den symbolske dominansen og “det kommunikative mistaket”. Om Pierre Bourdieu sine teoriar i studiar av det politiske feltet”, Norsk Statsvitenskaplig Tidsskrift 1:3-33.
Hjellbrekke, Johs. og Olav Korsnes (2002): “Educational Mobility Trajectories and Mobility Barriers in the Norwegian Social Space”. Upublisert manuskrift.
Mannheim, Karl (1993[1928]): “The Problem of Generations”, s. 351-398, i Karl Mannheim (K. Wollf red.): From Karl Mannheim. New Brunswick: Transaction Publishers.
Måseide, Per (1995): Medisinsk sosiologi: noen sosiologiske perspektiv på sjukdom og behandling. Oslo: Tano.
Lahire, Bernhard (1999): Le Travail Sociologique de Pierre Bourdieu. Paris: Editions de la Decouverte.
Nordli Hansen, Marianne (1999): “Utdanningspolitikk og ulikhet. Rekruttering til høyere utdanning 1985-1996”, Tidsskrift for samfunnsforskning 2:172-203.
Yvorel, Jean Jacques (1994): “Naissance des facultés. Entretien avec Marie-Christine Pouchelle”, Panoramiques 1:14-19.
Rosenlund, Lennart (2000). Social Structures and Change: Applying Pierre Bourdieu's Approach and Analytic Framework. Stavanger: Working Papers from Stavanger University College.
Yvorel, Jean Jacques (1994): “XVIIIe et XIXe siècles: le pouvoir médical s'affirme. Entretien avec Jean-Pierre Peter”, Panoramiques 1:21-27.
Wagner, Peter (2001): Theorizing Modernity. London: Sage Publications.
Weber, Max (1971): Makt og byråkrati. Oslo: Gyldendal.
Wiers-Jenssen, J., P. Vaglum og Ø. Ekeberg (1997): “Kommende legers karriereplaner”, Tidsskrift for Den norske lægeforening 117:2807-2811.
Wiers-Jenssen, J. og O.G. Aarsland (1999): “Endring i medisinstudenters karrierepreferanser under første del av studiet”, Tidsskrift for Den norske lægeforening 119:2858-2864.
Andre kjelder:
Bergensavisen, 24.05.02.
Lov 1999-07-02, nr. 63.
Lønnsstatistikkar, Den norske lægeforening (www.legeforeningen.no).
[1] Dette er ein lettare omarbeidd og nedkorta versjon av eit innlegg som vart halde på seminarrekkja "Makt og medisin" ved Institutt for allmenn- og samfunnsmedisin, Universitetet i Oslo, den 24.10.2001. Takk til Harald Grimen for gode, kritiske kommentarar. Takk også til Per Fugelli, Grete Stang, Bente Wilmar og deltakarane på seminaret for innspel, innvendingar og kritiske merknader. Dataene som er analyserte i denne artikkelen, stammar frå Makt- og demokratiutgreiinga si Medborgarundersøking, og er leverte av Norsk Samfunnsvitskapleg Datateneste. NSD står ikkje ansvarleg for bruken eller tolkingane som er gjorde av dataene.[]
2 Ettersom forfattaren ikkje har medisinsk sosiologi som sitt spesialfelt, vil dette bli søkt gjort ved å skissere nokre hovudtypar problemstillingar som melder seg dersom ein tek utgangspunkt i Bourdieu sine omgrep og innfallsvinklar for å studere dette emnet. Artikkelen får av den grunn uvilkårleg eit skisseaktig, forskningsprogrammatisk preg, og vil kun i avgrensa grad vere forankra i den omfattande forskninga ein finn om medisinsk sosiologi og medisinske profesjonar. Sjå t.d. Måseide 1995 for ei innføring.[]
3 Bourdieu er ikkje aleine om å stå i denne posisjonen. Den unge Karl Mannheim har ein metodologi som utviser klare likskapstrekk med ein slik posisjon. Og i si innføringsbok i sosiologi frå 1970, inntek Nobert Elias ein posisjon som til forveksling er lik Bourdieu. Den analytiske strategien og nøkkelomgrepa deira er likevel ulike.[]
4 Lennart Rosenlund (2000) sin studie av det lokale sosiale rommet i Stavanger er pr. idag det klart mest omfattande arbeidet på dette feltet.[]
5 Respondent sitt Yrke, Yrkessektor, Type organisasjon/verksemd respondenten arbeider i, Høgaste utdanning, Samla personleg inntekt og Samla inntekt for respondenten sitt hushald. For å gjere figuren lettare å lese, er kun yrkes-, utdannings- og inntekts variablane attgjevne. Meir omfattande analysar av andre datasett har gjeve resultat som utviser stor likskap med dei som er presenterte i figur 1.[]
6 Sjå elles Hjellbrekke 1999 for ei innføring i enkel og multippel korrespondanseanalyse.[]
7 I denne køyringa er denne tendensen noko mindre tydeleg enn i andre analysar (sjå t.d. Rosenlund 2000). Dette skuldast ma. eigenskapar ved utvalet datasettet stammar frå, samt forskjellar i utval av variablar.[]
8 Sjå t.d. Bernard 1878:kap 3. for ei kort drøfting av "den primitive, antivitskaplege eller heroiske perioden".[]
9 Bernard avviste likevel kategorisk at statistikk i seg sjølv kunne gje vitskaplege resultat (Bernard 1878:62-63).[]
10 Som striden rundt tilsetjinga av ei jordmor som sjef for Kvinneklinikken ved Haukeland Sjukehus våren 2002 viser, kan brot med historisk etablerte yrkeshierarki resultere i svært sterke reaksjonar frå dei som opplever makta si som utfordra. Leiar for Offentlige legers landsforening (OLL), Ola Jøsendal, uttalte til dømes: "På ett eller annet tidspunkt har det oppstått en forferdelig kortslutning i administrasjonen (...) Det aller mest skrekkelige eksempelet er ansettelsen av en jordmor som avdelingsleder ved Kvinneklinikken. (...) Haukeland Sykehus framstår som et helsemessig mareritt. (...) Det finnes kun en som er kompetent til å ta ansvar og til å lede virksomheten: Legen" (sitert etter BA si nettutgåve, 24.05.02).[]
11 Mot ein slik bakgrunn var det ikkje overraskande at Akademikernes Fellesorganisasjon kom ut i vanskar når sjukepleiarar og lækjarar skulle organiserast i same organisasjon. At det vart reaksjonar på at to yrkesgrupper med klart ulik makt og kjønnsprofil, som samstundes er samlokaliserte i si yrkesutøving, skulle stillast på likefot i ein og same fagorganisasjon, var å vente. Det motsette utfallet, ettersom lækjarane då i røynda også hadde akseptert at deira makt vart utfordra og svekka, ville ha vore langt meir oppsiktsvekkande.[]
12 Nok ein gong må dette bli ei ufullstendig skisse som vert måla med svært grove penselstrøk.[]
13 Går vi til etterkrigstida, er det heva over all tvil at tidlegare helsedirektør Karl Evang både var ein viktig og også omstridd politisk aktør. Vidare er det få saker som har eit så sterkt lokalt mobiliseringspotensiale som sjukehuslokaliserings- og nedleggingsdebattar, jf. striden i førekant av lokaliseringa av Sentralsjukehuset i Sogn og Fjordane først på 1970-talet. Omfanget på helsebudsjettet og politiske stridar om helsepolitiske prioriteringar gjev ytterlegare støtte til ein slik hypotese.[]
14 Den moralske forarginga over seksualopplysningskampanjane i mellomkrigstida, protestane og underskriftsaksjonane mot utdeling av kondomar til soldatane i Tysklandsbrigaden, og ikkje minst striden rundt abortlova på 1970-talet, er også nærliggande dømer på at helsepolitiske spørsmål kan inngå som viktige moment i politiske stridar.[]
15 Vi ser i denne samanhengen bort frå at klassifikasjonar av tilstandar som normale og sjukelege også er gjenstand for endring.