Mellomkrigstid: Konflikt og konsensus
Perioden frå om lag 1920 til 1935 er, om vi held krigsåra utanom, den mest dramatiske i norsk kommunalpolitisk historie. Han er òg ein av dei mest gjennomanalyserte periodane innan sjangeren. Årsaka er at den økonomiske krisa tvinga fram ei rekkje drastiske åtgjerder overfor kommune-Noreg, og at dei fleste tilvande førestellingar om kommunane vart utfordra. Kommunalpolitikken voks fram som ein av dei fremste arenaene for den grunnleggjande striden om kva veg samfunnsutviklinga skulle gå, og vart følgjeleg prega av sterk ideologisk polarisering. Samstundes er det i kommunalpolitikken vi ser nokre av dei tydelegaste uttrykka for den politiske avspenninga fram mot midten av 1930-talet. Dei ideologiske hovudalternativa vart omforma, og på mange måtar ført nærare kvarandre.
Sjølv om det vart sett ei øvre grense på den kommunale skattøyren i 1911, heldt den kommunale ekspansjonen dei følgjande åra fram i endå sterkare grad enn tidlegare. Også kommunar som tidlegare hadde hatt ei nokså lågt aktivitetsnivå, byrja no – inspirerte av gode økonomiske konjunkturar – å utvide verksemda i fleire retningar. Aktiviteten spente vidt, frå innføring av visse sosiale gode og styrking av den lokale skulen, til det som framfor alt symboliserte den nye given: Den storstilte kraftutbygginga i kommunal regi. Kraftkommunalismen var i stor grad basert på lånte pengar, og dette skulle syne seg å verte ei dyrkjøpt røynsle.[38]
Det fulle omfanget av den kommunale gjeldskrisa var enno ikkje gått opp for det politiske Noreg då den fyrste revisjonen av kommunallovgjevinga vart gjennomført i 1921. Likevel skulle debatten kring desse lovene dels vere prega av dei nye realitetane: Lovframlegget innebar at staten skulle føre eit langt tettare tilsyn med den kommunale økonomistyringa enn tidlegare, og dette utløyste ein strid som interessant nok ikkje følgde klåre partipolitiske skiljeliner. På den eine sida stod ei lokalistisk gruppering, som markerte seg som sterk motstandar av den sentraliserings- og byråkratiseringstendensen den meinte å sjå i framlegget til auka tilsyn. Dei meinte ein laut halde fast ved eit tradisjonelt sjølvstyresyn med stor grad av tillit til lokale disposisjonar. Den motstridande grupperinga, som best kan karakteriserast som moderate sentralistar, poengterte at det var naudsynt med visse innskrenkingar i sjølvstyret, spesielt som følgje av vanskane som var i ferd med å tårne seg opp i kommune-Noreg. Gruppa ynskte å understreke det statlege ansvaret for kommunane. Det var både høgre- og venstremenn på båe sider i denne striden, medan sosialistane i hovudsak var nokså passive i debattar som gjekk langs denne spenninga.
Lovdebatten avspegla elles den gamle skiljelina mellom konservativ og sosialistisk kommuneideologi. Denne vart særleg uttrykt ved at ein frå sosialistisk hald protesterte mot alle framlegg som kunne tenkjast å gjere det vanskelegare for progressive krefter å få gjennomslag i lokalpolitikken. I løpet av mellomkrigstida vart motsetnadene langs denne skiljelina endå meir markante, og då i fyrste omgang i samband med den store gjeldskrisa i kommunal sektor. Gjeldskrisa innebar ei kommunal systemkrise. Dei grunnleggjande spørsmåla knytt til kommunalt demokrati, kommunale basisoppgåver og kommunal handlefridom vart sette under debatt som følgje av dei harde økonomiske realitetane; det same gjaldt spørsmålet om grader av og former for statleg intervensjon overfor kommunal sektor. Debatten vart bitter og hard. Han handla i stor grad om skuld og ansvar for at kommunane sat nedlessa i ei uoverkomeleg gjeld. Frå høgresida peikte ein mellom anna på lokal kravmentalitet og sosialistisk vanstyre som viktige forklaringar. Frå venstresida vart det mellom anna vist til at den borgarlege staten hadde avgrensa skattleggingsretten, og såleis gjort det freistande å leve på forskot for å finansiere rettmessige gode. Den statlege paripolitikken gjorde dessutan gjelda urimeleg tung å bere, vart det hevda.
Gjeldskrisa vart ei enorm utfordring for det politiske Noreg. Idealet om statleg passivitet og atterhald hadde tidlegare stått sterkt, men no vart staten tvungen til handling for å hindre at det kommunale livet skulle gå aldeles i stå. Den «borgarlege» staten prega av vekslande konservative og liberale mindretalsregjeringar kjende seg pressa til å velje harde verkemiddel. Den fyrste lova som opna for å setje kommunar under administrasjon vart vedteken i 1923, og sidan kom det nye og skjerpa lover til som erstatning for denne. Ei lang rekkje av kommunar vart gjennom desse lovene sette under direkte statleg administrasjon, og det kommunale sjølvstyret vart såleis mellombels tilsidesett.
Frå fleire representantar for dei borgarlege partia, og spesielt frå venstrehald, vart det hevda at tiltaka ikkje innebar noko ideologisk kursendring, men at dei var forma ut frå situasjonens tvang. Når økonomien i kommune-Noreg var normalisert, skulle forholdet mellom stat og kommune gjenopprettast om lag slik som før krisa. Men sett med konservative auge, var det ikkje til å kome frå at det kommunale sjølvstyret hadde tapt mykje av den gamle glansen. Kommune etter kommune var falne i hendene på krefter som på ulike vis hadde eigeninteresse av høge utgifter, ved at dei fekk meir attende enn dei ytte, og ansvarsforholda var såleis komne ut av balanse. Det gamle konservative idealet om statleg passivitet i kommunalpolitikken vart som ei følgje av dette utfordra, særleg når det gjaldt det vi kan kalle kontroll- og tilsynsfunksjonen. Staten laut setje til sides visse viktige prinsipp for å handtere dei kriseråka kommunane, for som det i fortetta form vart uttrykt: «Det som er samfundets opgave er ikke selvstyre, men det er vel-styre, og da får man anvende de praktiske forholdsregler som skal til for å gjennemføre det.»[39]
På den andre sida meinte ein på konservativt hald at staten ikkje burde rette ut noka hjelpande hand til kommunar som sat med ei gjeld dei ikkje makta å handtere. Dette ville nærast vere det same som å løne dei som hadde levd over evne, og såleis djupt urettvist overfor den majoriteten som hadde disponert fornuftig. Ei gjeldsnedskriving vart lenge kategorisk avvist frå konservativt hald, for dette ville både innebere at uskuldige kreditorar og kommunalkreditten i stort ville få lide. Det som likevel vart profilert som eit statleg hjelpetiltak, var at staten skulle vere tilbakehalden med å leggje nye byrdar på kommunane – og at kommunane skulle få dispensasjon frå visse statlege krav. Dette ville i praksis innebere at kommunen fekk rett til å skjere ned på etablerte tilbod, og såleis også på utgiftene. Denne forma for kommunal handlefridom vart av naturlege grunnar ikkje teken mot med opne armar på venstresida i politikken.
Når det gjeld utviklinga av den sosialistiske kommunalpolitikken i samband med krisa, lyt vi fyrst av alt knyte nokre merknader til den sterke spenninga mellom revisjonistiske og revolusjonære krefter internt i arbeidarrørsla. Munisipalsosialismen hadde før 1920 vore ein klårt revisjonistisk strategi. Han innebar at samfunnsmakta skulle erobrast «innanfrå», gjennom parlamentariske verkemiddel, og at dei daglege, små lokalpolitiske sigrane til fordel for arbeidarklassa vart høgt verdsette. Trass i at arbeidarrørsla i andre samanhengar streka under den djupe kløfta mellom dei sjølve og det borgarlege samfunnet, differensierte ho i realiteten mellom ulike borgarlege krefter. Arbeidarpartiets lokale representantar vart oppmoda til å samarbeide med «radikale» krefter på borgarleg side om ein på denne måten kunne oppnå viktige fordelar for arbeidarrørsla. Partiets kommunalpolitiske talsmenn tilhøyrde i overvegande grad den revisjonistiske leiren. Det er verd å merke seg at desse brukte trugsmålet om auka ålmenn radikalisering i arbeidarrørsla som argument for at kommunane laut sikrast rom for å drive ein ekspansiv og aktiv politikk.
Det ville på sett og vis ha vore logisk at arbeidarrørsla hadde lagt kommunalpolitikken til sides når vi kjem så langt som til byrjinga av 1920-talet. Dei revolusjonære kreftene, som tradisjonelt hadde nedprioritert eller vore direkte fiendtleg til kommunalpolitikken som maktstrategi, vann fleirtal i Arbeidarpartiet. Samstundes vart mange kommunar nærast handlingslamma som følgje av den økonomiske krisa og dei ulike statlege krisetiltaka, noko som normalt skulle tilseie at det var lite å hente av praktiske gode gjennom det kommunal- og lokalpolitiske engasjementet. Men tjueåra skulle tvert imot vise seg å verte den mest intense fasen for munisipalsosialismen nokon gong.
Hjå dei aller mest radikale vart kommunen, til liks med Stortinget, sett på som «borgarlege» organ som hadde sin fremste verdi i at dei var framifrå kamparenaer. Her burde sosialistane utfalde seg gjennom agitasjon og obstruksjon, demonstrative framlegg og sabotasje. Kommunen ville dessutan vere ein verdifull maktbasis når revolusjonen stod for døra. Alt i alt representerte slike haldningar likevel berre eit mindretal på sosialistisk side, iallfall om vi held Noregs Kommunistiske parti utanfor. Fleirtalet ynskte i all hovudsak å føre den kommunalpolitiske kampen med eit positivt forteikn, ut frå trua på at kommunen representerte umissande verdiar, og at han framleis kunne vere ein verdifull reiskap for å fremje interessene til arbeidarrørsla. Frå sosialistisk side oppfatta ein dessutan dei harde tvangstiltaka overfor kriseråka kommunar som diktatoriske, og det borgarlege vernet om kreditorinteressene som eit uttrykk for at klassekampen hardna til.
Kampen for at det lokale demokratiet skulle gjeninnførast i alle kommunar, for at kommunane skulle få gjeldsoppgjer på rimelege vilkår, for at det ikkje skulle skjerast ytterlegare ned på tilkjempa sosiale og kulturelle gode, og for at kommunen skulle vere verna frå alle slags tvangstiltak frå statleg hald – ein kamp som frå sosialistisk hald vart definert som ei gjeninnføring av det kommunale sjølvstyret – gav seg såleis til kjenne som eit systemforsvar. Sett i lys av partiets generelle agitasjon i mellomkrigstida, var dette eit ikkje så reint lite paradoks, noko som òg vart uttrykt av partiets talsmenn: «Det vanlige er at vi må gå til angrep på det bestående, men her er det vi som forsvarer det bestående og borgerpartiene som angriper det.»[40]
Parallelt med at partiet engasjerte seg sterkt i den parlamentariske striden kring kommunen, vart kommunalpolitikken også oppgradert gjennom interne organisatoriske verkemiddel. Den sentrale kommunalpolitikken vart betre samordna med lokalpolitikken, i fyrste rekkje gjennom opprettinga av Arbeidarpartiets by- og heradslag (som var eit sosialistisk alternativ til dei «borgarlege» organisasjonane, Byforbundet og Heradsforbundet), av eit sentralt kommunalkontor (som m.a. dreiv utstrekt opplysningsverksemd og skulering, og gav instruksar for å sikre einsarta handling i partiets lokalpolitiske virke) og av jamlege landsdekkjande kommunalkonferansar.
Arbeidarpartiets kommunalpolitikk gav seg på 1920-talet fyrst og fremst til kjenne som eit intenst forsvar for den hardt pressa kommunale handlefridomen, og såleis var dette eit historisk høgdepunkt for munisipalsosialismen. Men samstundes ser vi at ambisjonen om «ein annan stat» gav seg langt sterkare til kjenne enn tidlegare, og til denne staten høyrde det òg ein annan kommune. Vi ser altså konturane av ein ny sosialistisk kommunalpolitikk etter munisipalsosialismens æra, og i tråd med partiets eiga organisatoriske utvikling, bygde denne på eit ideal om eit langt tettare samband mellom det sentrale og det lokale nivået. Medan munisipalsosialismen innebar at staten skulle vere tilbakehalden og stort sett ikkje blande seg inn i dei lokale disposisjonane, innebar den nye kommunalpolitikken ein langt meir aktiv stat. Røtene til slik tenking ser vi i fyrste rekkje i ein omfordelings- eller utjamningsvisjon som vart uttrykt i relativt diffuse ordelag på tidleg tjuetal, men som vart meir og meir konkret etter kvart som trettitalet nærma seg. Denne visjonen gjekk ut på at alle nordmenn i prinsippet burde ha det same skattepresset og lik tilgang på ulike former for samfunnsgode, og logisk sett impliserte dette ei sterkare underordning av kommunen under statleg leiarskap.
Tendensane til nytenking kring kommunens plass og roller ser vi dessutan uttrykt i førestellingane om korleis den økonomiske krisa skulle nedkjempast. I den sosialistiske leiren såg ein ikkje berre kommunen som eit offer for krisa, men også som ein potensielt verdifull reiskap i kampen mot krisa. Han laut aktivt inn i kampen mot arbeidsløysa, bustadmangelen og jordmangelen, og då laut stat og kommune trekkje i same retning. Meir enn nokon gong laut lokal- og «storpolitikken» gå hand i hand, som det heitte seg i ein redaksjonell artikkel i Arbeidarpartiets tidsskrift i 1921.[41] Frå sosialistisk hald vart kravet om auka statleg innsats for å avdempe kommunekrisa underbygd med å vise til at det var staten som hadde fråteke kommunane sjølvhjelpsevna. Difor hadde staten også ein moralsk skyldnad til å hjelpe.
Frå inngangen til 1930-talet og nokre få år framover i tid, vart føresetnadene for den kommuneideologiske kampen endra på ein heilt grunnleggjande måte. For det fyrste skjedde det ei avklåring når det gjaldt den statlege handteringa av gjeldskrisa. Høgre gjekk motviljug med på at staten laut intervenere for å få til ei ordning mellom kommunane og deira kreditorar, medan Arbeidarpartiet laut akseptere at iallfall delar av gjelda vart driven inn. Eit kompromiss utarbeidd av Venstre sigra såleis, og den tidlegare så omstridde gjeldsproblematikken vart avpolitisert.[42]
Kommunekrisa var ikkje avblåst med dette, for om lag på same tid voks det fram ei forståing av at ei rekkje kommunar var i alvorlege økonomiske vanskar, sjølv utan å ha lånt over evne. Typisk for mange av desse kommunane, var at dei kravde så mykje skatt av innbyggjarane at det låg heilt på grensa av kva som var lovleg, samstundes som dei knapt hadde midlar til å dekkje dei lovpålagde oppgåvene – og ikkje hadde noko til overs til å setje i verk tiltak på eige initiativ. I Noreg fanst det på denne tida nokså stor aksept for ulikskapar kommunar imellom, både i form av skattetrykk og omfang av oppgåver, så lenge desse grunna i ulike politiske vegval. Men aksepten var langt mindre så lenge ulikskapane skuldast ulike ressursmessige føresetnader. Dette var tilsynelatande tilfelle når skattetrykket var på topp og tenestetilbodet på botn i einskilde kommunar, medan andre makta å kombinere eit høgt aktivitetsnivå med eit akseptabelt skattetrykk. Kommunekrisa vart no oppfatta som meir ei ressurs- og inntektskrise enn ei gjeldskrise. Dei største kommunalpolitiske utfordringane var difor av strukturell karakter, og dette styrkte kravet om omfordeling i statleg regi – også utanom den sosialistiske leiren.[43] Strukturell ulikskap har i hovudsak vore definert som eit problem av aktørar frå mest alle spekter av politikken sidan omfanget av slik ulikskap vart kjent.
Den nye kriseforståinga dempa dei kommuneideologiske motsetnadene, ikkje av di dei nye utfordringane var små, men av di det var stor grad av semje om retninga: Staten laut gjennom handling vise at han var viljug til å ta på seg det grunnleggjande ansvaret for at hjula gjekk rundt i kommunane, mellom anna ved å gje direkte, generelle tilskot til trengande kommunar, ved å få til ei meir rettvis fordeling av utgiftsfordelinga mellom forvaltningsnivåa, og ved å omfordele skatteinntekter frå rike til fattige kommunar. Løyvinga av den fyrste millionen til vanskelegstilte kommunar i 1930, og opprettinga av Skattefordelingsfondet i 1936, var viktige milepålar. Debatten om skuld, ansvar og moral vart dempa til fordel for ei meir sakleg, løysingsorientert og pragmatisk tilnærming til krisa. Kanskje kan vi til og med seie at denne konstruktive tilnærminga til problemet ikkje berre var eit uttrykk for den politiske avspenninga utover 1930-talet, men at utjamningsproblematikken var ei av årsakene til avspenninga. Den nye kriseforståinga gjorde det meir attraktivt å byggje bru mellom blokkene i politikken. Samstundes var det klart at statens nye og meir aktive rolle i høve til kommunane laut innebere at kommunalpolitikken på permanent basis vart ståande høgt på den politiske dagsordenen. 1930-talet var då òg kjenneteikna av at Stortinget tok eit sterkare grep om kommunalpolitikken.
Kor langt strekte den kommuneideologiske semja seg på slutten av 1930-talet? Vi skal vere varsame med å overdrive tilnærminga, trass i alle teikn på avspenning. Semja innebar på ingen måte at skilnadene mellom dei ideologiske blokkene var utlikna, men det er likevel rett å seie at dei vart utjamna. Båe dei ideologiske hovudalternativa vart modererte, og inkorporerte eit ynske om ein stat som tok meir ansvar, men som samstundes skulle utøve større kontroll. Den konservative kommunalpolitikken hadde bygd på ei førestelling om ein kommunal «normaltilstand» som ein skulle vende attende til, men det lokale sjølvstyret hadde fått så harde påkjenningar at førkrigskommunen (dvs. før 1914) tapte legitimitet som referansepunkt for «det normale». Den sosialistiske kommunalpolitikken var på si side i ferd med å frigjere seg frå munisipalsosialismen, mellom anna av di det konsekvente vernet om den kommunale handlefridomen no var av avgrensa verdi som velferdsekspansiv strategi. Båe kommuneideala laut konsoliderast på nytt ut frå den nye forståinga av utfordringane.
Dei aller største endringane skjedde i Arbeidarpartiets kommunalpolitikk. Partiet vart klårt meir storskalaorientert, det fekk eit meir instrumentelt syn på kommunen, og samstundes vart lokal handlingsevne etablert som ein avgjerande føresetnad for det partiet oppfatta som reelt kommunalt sjølvstyre. Ei styrking av denne handlingsevna vart såleis eit overordna mål for alt kommunalpolitisk reformarbeid i partiets regi. Samstundes vart dei problematiske sidene ved kommunal handlefridom no poengterte. «Et reaksjonært kommunestyre kan sabotere mange gode statsforanstaltninger» heitte det seg no, altså det stikk motsette av kva partiet ville ha uttrykt nokre år i førevegen.[44]
Ein kan diskutere i kva grad dette var ein ideologisk snuoperasjon. På overflata kan det synest som om partiet gjorde eit enormt sprang, frå beinhard kamp for kommunal handlefridom, til ein kommunalpolitikk som for alvor sette staten i førarsetet. Men om vi vurderer kampen for den kommunale handlefridomen primært som eit strategisk grep, og seier at velferd og handlekraft var det overordna målet for den sosialistiske kommunalpolitikken, innebar ikkje nyorienteringa noko ideologisk brot.
Ser vi på det store biletet, kan vi seie at munisipalsosialismen som revisjonistisk maktovertakingsstrategi står fram som uvanleg vellukka. Munisipalsosialismen var nemleg ikkje noko mål i seg sjølv, men ein fyrste fase i ein større strategi. I kommunalpolitikken finst det følgjeleg ein raud tråd frå utviklinga av det fyrste kommunalpolitiske programmet i 1904, via den radikale fasen til regjeringsmakt og det velferdsstatlege prosjektet etter den andre verdskrigen. Kommunalpolitikken vert ut frå dette perspektivet eit stabilt element i Arbeidarpartiets politikk, og gjev uttrykk for partiets grunnleggjande revisjonistiske haldning, sjølv i fasar då den revolusjonære retorikken var mest framtredande.
Kriseforliket mellom Arbeidarpartiet og Bondepartiet i 1935 hadde ein viktig kommunalpolitisk dimensjon. Kommunane skulle etter denne framstå som organisatoriske støttepunkt for eit riksprogram til avhjelp av krisa. Krisepolitikken var eit uttrykk for at skatteutjamning åleine ikkje vart oppfatta som tilstrekkjeleg for å gjenreise sjølvhjelpsevna i kommune-Noreg. Det lokale inntektsgrunnlaget laut òg styrkast, og dette laut gjerast gjennom ein målretta politikk innretta mot visse næringar. Kommunane skulle hjelpast til sjølvhjelp; eit prinsipp som også sidan har lege til grunn for det som vi frå 1960-åra av kjenner att under nemninga distriktspolitikk.
At Bondepartiet kunne einast med Arbeidarpartiet om slike tiltak, var på ingen måte sjølvsagt. Representantar for Bondepartiet hadde på 1920-talet uttrykt eit utprega konservativt syn på kommunens ideelle karakter: Kommunen var primært eit økonomisk og kulturelt fellesskap som hadde rett på vern mot utanforståande krefter. Idealet hadde ein direkte brodd mot arbeidarrørsla, og vart mellom anna uttrykt gjennom eit ynske om ulike åtgjerder for å verne gamle og sårbare bondesamfunn mot å verte øydelagde av industrialiseringa og den framveksande arbeidarklassa. Her stod Bondepartiet side om side med Høgre. Men Bondepartiet hadde langt mindre aksept enn Høgre for dei store variasjonane i skattetrykk og kommunale gode, og hadde difor færre problem med å akseptere at staten retta ei hjelpande hand ut til kommunane. Dette lyt vi sjå i samanheng med at det ofte var bygdene, distrikta og periferien som stod fram som taparar slik systemet var, og det var desse som hadde mest å vinne på ein meir aktiv og målretta statleg krisepolitikk og kommunalpolitikk. På mange måtar kan vi seie at det var interessene til dei typiske periferikommunane som fekk setje premissane for den integrerande kommunalpolitikken som no var i kjømda, og som både i samtid og ettertid gjerne har vore stempla som sentralistisk.
Den kommunalpolitiske tilnærminga i siste halvdel av 1930-talet innebar at det politiske Noreg var i stand til å einast om eit praktisk og sakleg kommunalpolitisk samarbeid på tvers av blokkene.[45] Tilnærminga lyt i stor grad sjåast som eit uttrykk for ei tverrpolitisk glede over at gjeldskrisa var i ferd med å overvinnast. Det fanst framleis fundamentale ideologiske motsetnader: Arbeidarpartiet hadde ambisjonar for endring av kommunens roller og funksjonar som framleis strekte seg langt vidare enn kva mange innan den borgarlege leiren ville ha vore viljuge til å godta. Dei store konfrontasjonane oppstod likevel ikkje, truleg som følgje av at arbeidarpartiregjeringa enno var i mindretal, og ikkje hadde føresetnader for å setje i verk noko storstilt reformarbeid.
Tilnærminga hadde ei viktig ideologisk side ved at visjonen om ei viss utjamning kommunar imellom og ei viss oppgradering av den statlege leiarskapen og det statlege ansvaret overfor kommunen fekk brei støtte. Om vi til dømes går inn og ser på markeringa av 100-årsjubileet for Formannskapslovene i 1937, ser vi dessutan at verdiane knytt til det lokale engasjementet, lokaldemokratiet og lekmannsstyret, framleis stod sterkt over nesten heile det politiske spekteret. Dei tradisjonelle sjølvstyreverdiane hadde tapt ein del av glansen som følgje av den tyngjande gjeldskrisa, men gjennom den nye forståinga av at vanskane primært var strukturelle, vart kommunen og lokaldemokratiet langt på veg moralsk frikjent for skuldingane om vanstyre.
At desse verdiane vart restaurerte no, kan òg sjåast som eit utslag av den utrygge verdssituasjonen. Meir enn nokon gong gjaldt det å samle seg kring dei demokratiske grunnverdiane. Utanriksminister og historikar Halvdan Koht hevda at det kommunale sjølvstyrets sterke posisjon i Norden gjorde at dei nordiske nasjonane var framande for diktatoriske tendensar. «Når demokratiet har falle i andre land, er det av di dei ikkje har hatt eit folkestyre bygd opp på så sterk ein grunn av ålmenn politisk opplysning og av fast folkeleg sjølvkjensle som i våre land.»[46]
[38] Når det gjeld den kommunale ekspansjonen i perioden frå 1890 til 1920, viser vi spesielt til analysen i Hovland 1987, s. 107ff. «Kraftkommunalismen» vert omtala og analysert på s. 143ff. []
39 Uttrykt av Henrik Ameln (H) i debatten kring «Lov om kommuner som misligholder sine gjeldsforpliktelser», O. tid. 1928, s. 315.[]
40 Brosjyren «Arbeiderpartiets kommunepolitikk» frå 1931, s. 4, ført i pennen av sekretær Knut M. Nordanger i Arbeidarpartiets by- og heradslag.[]
41 Artikkelen «Kampen mot arbeidsløsheten.», Det tyvende aarhundrede 1921, s. 332-334.[]
42 Danielsen 1987, s. 189.[]
43 Den nye kriseforståinga vert gjort til eit poeng av fleire som har studert norsk kommunalpolitikk i mellomkrigstida, og dessutan av fleire politiske aktørar i samtida. Sjå m.a. Kjellberg og Myhren 1975, og Danielsen, Grønlie og Hovland 1987, s. 173ff. []
44 Brosjyren «Med Det norske Arbeiderparti ut av krisen», utgjeven i samband med kommunevalet i 1934. []
45 Eitt av uttrykka for tilnærminga, var at prosessen for å samle dei kommunale organisasjonane starta i 1935. Det avgjerande møtet i samband med fusjonen av Arbeidarpartiets by- og heradslag, Byforbundet og Heradsforbundet skulle vere den 15. april 1940, men dette vart stogga av krigen. NKS 1972, s. 38f.[]
46 Tale referert i festskriftet Formannskapslovenes 100-årsjubileum, 1937, s. 37f.